Όσφρηση και Αρωματοθεραπεία, Μέρος 2

Όσφρηση και Αρωματοθεραπεία, Μέρος 2

3.12 Οσμές και Αρωματοθεραπεία

Γενικά Τα αιθέρια έλαια, το μέσο άσκησης της αρωματοθεραπείας, είναι κατεξοχήν πηγή οσφρητικών ερεθισμάτων. Τα οσφρητικά αυτά ερεθίσματα:

επιδρούν στα κέντρα του ΚΝΣ που ελέγχουν την έκκριση ορμονών επιδρούν στο συναισθηματικό πεδίο του ανθρώπου. Με δεδομένο ότι πλείστες ασθένειες έχουν ψυχογενή αίτια είναι φανερή η σημασία τους για την αρωματοθεραπεία. Η όσφρηση μαζί με τη γεύση μπορούν να προκαλέσουν την αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος

Τρόποι επίδρασης των οσμών Ο Jellinek (1999) διακρίνει τέσσερις κατηγορίες μηχανισμών με τις οποίες τα αιθέρια έλαια επιδρούν στη συναισθηματικά κατάσταση (Buckle, 2004:102):

Ψευδοφαρμακολογικά (quasipharmacologic) Αφορά μικροποσότητες δραστικών συστατικών των αιθερίων ελαίων που ανιχνεύονται στο κυκλοφορικό σύστημα μετά την εισπνοή τους Σημαντικά (semantic) Αφορά την οσμή σαν εμπειρία της ζωής Ηδονικά (hedonic) Αφορά την ευχάριστη ή δυσάρεστη αίσθηση που προκύπτει από την εισπνοή ενός αιθερίου ελαίου Σαν placebo Αφορά την επίδραση στις προσδοκίες ενός ατόμου που εισπνέει ένα αιθέριο έλαιο

3.13Αρωματικές οσμές και εγκεφαλικά κύματα

Το 1962 ο Moncrieff πραγματοποίησε την πρώτη συστηματική μελέτη πάνω στην επίδραση των αρωματικών οσμών στον εγκέφαλο. Η έρευνα έγινε με τη βοήθεια συσκευής ηλεκτροεγκεφαλογραφήματοα (EEG). Η συσκευή αυτή μπορεί να ανιχνεύει τα διάφορα εγκεφαλικά κύματα. Έτσι σε μια δοκιμή 17 διαφορετικών φυσικών αρωματικών ουσιών διαπίστωσε ότι οι οσμές αυτές μπορούν να επηρεάσουν τα εγκεφαλικά κύματα:

Η αύξηση των εγκεφαλικών κυμάτων άλφα έδειχνε χαλαρωτική επίδραση των οσμών Η αύξηση των κυμάτων βήτα έδειχνε ενεργοποίηση, τόνωση Η παραπάνω έρευνα υπήρξε η απαρχή και άλλων, μεταγενέστερων, ερευνών. Έτσι ο Τζων Στηλ (JohnSteele) διαπίοστωσε το 1979, με τη βοήθεια φορητής πολυκαναλικής συσκευής εγκεφαλογράφησης ότι τα αιθέρια έλαια, όσον αφαρά την επίδρασή τους στα εγκεφαλικά κύματα, μπορούν να διακριθούν στις παρακάτω κατηγορίες:

Αυτά που προκαλούν αύξηση των κυμάτων άλφα
Αυτά που προκαλούν υψηλής συχνότητας κύματα . Τα αιθέρια έλαια που έχουν διεγερτική, τονωτική επίδραση στον οργανισμό προκαλούν αύξηση των κυμάτων βήτα (13-38 Hz). Στην περίπτωση αυτή υπάρχει πνευματική διαύγεια, βελτίωση της ικανότητας απομνημόνευσης, αύξηση της προσοχής και της ετοιμότητας αντίδρασης. Τέτοια αιθέρια έλαια είναι ο βασιλικός, το μαύρο πιπέρι, το δενδρολίβανο, το κάρδαμο κ.ά. Αυτά που προκαλούν χαμηλές συχνότητες κυμάτων. Τα αιθέρια έλαια με αντικαταθλιπτική και ευφορική διάθεση, όπως είναι το νερολί, το γιασεμί, το τριαντάφυλλο κ.ά. προκαλούν μια ασυνήθιστη αύξηση των κυμάτων δέλτα (0.75-4 Hz) με την ταυτόχρονη παρουσία κυμάτων άλφα (8-12 Hz) και κυμάτων θήτα (5-7 Hz). Οι χαμηλές αυτές συχνότητες εγκεφαλικών κυμάτων δείχνουν μείωση της νοητικής φλυαρίας (κύματα άλφα) οπότε ο νους εισέρχεται σε φάση ονειροπόλησης και διαίσθησης (κύματα θήτα και δέλτα).

3.14 Οσμές και Ψυχολογία

Ανατομικά στον άνθρωπο οι οσφρητικοί βολβοί συνδέονται:

Με το επιχείλιο ή μεταιχμιακό ή στεφανοειδές σύστημα του εγκεφάλου (limbicsystem). Οι λειτουργίες του συστήματος αυτού σχετίζονται με τα συναισθήματα Με μεταιχμιακές δομές, όπως είναι η αμυγδαλή (amygdala), που επεξεργάζονται συναισθηματικές πληροφορίες και προκαλούν συγκινησιακές αντιδράσεις. Με τον ιππόκαμπο (hippocampus), που είναι υπεύθυνος για τη συνειρμική μάθηση και τη μνήμη

Υπάρχει, λοιπόν, νευρολογική βάση που δείχνει τη σημασία που έχουν οι οσμές με τα συναισθήματα και, κατ’ επέκταση, με την ψυχολογία.

Ο άνθρωπος ανέκαθεν προσπαθούσε να ελέγξει τις παρορμήσεις του καθώς και τον τρόπο που παρουσιάζεται απέναντι στους άλλους. Ένας από αυτούς τους τρόπους είναι ο έλεγχος των σωματικών του οσμών (Κανά, Μ., 2005:14). Τίποτε, όμως δεν φαντάζει περισσότερο τεχνητό από τα αρώματα που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να παρουσιάζονται διαφορετικοί απέναντι στους άλλους. Το να μυρίζει κανείς ωραία του επιτρέπει να φαντάζεται πως και οι άλλοι τον μυρίζουν και τον αναγνωρίζουν χάρις στο άρωμά του.

Το άρωμα δεν περιγράφεται ικανοποιητικά με λόγια, δεν απευθύνεται στη νοημοσύνη, δεν δημιουργεί παραστάσεις. Για το λόγο αυτό προκαλεί ισχυρότερα συναισθήματα και οδηγεί στην ονειροπόληση, που αποτελεί βασική ανάγκη για την ισορροπία του ατόμου (μηχανισμοί άμυνας).

Η αίσθηση της όσφρησης είναι στενά συνδεδεμένη με τη μνήμη. Οι οσφρητικές αναμνήσεις είναι υπερβολικά ακριβείς και σχεδόν πάντα αλάνθαστες. Ο Γάλλος ψυχαναλυτής AndreVivel χρησιμοποιούσε αρώματα για να φέρει στην επιφάνεια τις κρυμμένες αναμνήσεις των πελατών του (Κανά Μ., 2007:10)

Οι οσμές και, ειδικότερα οι αρωματικές οσμές, έχουν μια δύναμη αρχέτυπη και προαιώνια. Λειτουργεί σαν μια αθέατη σημαία που οδηγεί τον άνθρωπο σε παλιά και οικεία παραμύθια. Τον δένουν για πάντα με τις μνήμες, τις εμπειρίες, που κανείς πια δεν μπορεί να ξεχάσει. Οι νευροβιολόγοι έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι οσμές και οι οσφρητικές μνήμες είναι η μυστική πύλη που οδηγεί τον άνθρωπο στις υποσυνείδητες περιοχές της προσωπικότητάς του.

Οι διάφορες συναισθηματικές επιδράσεις που προκαλούν οι οσμές τεκμηριώνονται με φυσιολογικές μετρήσεις, όπως αγωγιμότητα του δέρματος, καρδιακός παλμός, ρυθμός βλεφαρίσματος (Βάρβογλη, www. eugenfound.edu.gr). Η αίσθηση της όσφρησης προκαλεί τις ταχύτερες μεταβολές στη διάθεση ή συμπεριφορά. Οι διάφορες οσμές γεννούν συνειρμούς, ξυπνούν μνήμες, τρομάζουν, αναστατώνουν, ενώ φαίνεται πως κοιμούνται στο υποσυνείδητο μέχρις ότου αφυπνισθούν από κάποιο οσφρητικό ερέθισμα.

Σχετικές επιστημονικές μελέτες (Dr. AlanHirsch, ΗΠΑ) έδειξαν ότι σε σχέση με τις εγκεφαλικές συχνότητες η λεβάντα αυξάνει τα κύματα άλφα στο πίσω μέρος του εγκεφάλου, κάτι που συνδέεται με πιο χαλαρή κατάσταση. Το γιασεμί, αντίστοιχα, αυξάνει τα κύματα βήτα στο εμπρόσθιο τμήμα του εγκεφάλου, που συνδέεται με αυξημένη κατάσταση εγρήγορσης.

Η αίσθηση της όσφρησης αποτελεί πολύ σημαντική οδό επικοινωνίας με το περιβάλλον. Τα μηνύματα που περνάνε μέσα από αυτή τη «θύρα εισόδου» τόσο προς τη συνείδηση όσο και προς το ασυνείδητο, όλα αυτά τα χιλιάδες οσφρητικά ερεθίσματα, έχουν ένα τεράστιο δυναμικό όσον αφορά την επίδρασή τους στη ψυχική διάθεση και τη συμπεριφορά των ατόμων σε όλα τα επίπεδα και τις κατευθύνσεις, την ατομική, τη διαπροσωπική, την κοινωνική, τη διατροφική, την σεξουαλική. Επιπλέον, επηρεάζουν με αυτόματο τρόπο, με την κινητοποίηση νευρικών και ορμονικών μηχανισμών, πλήθος φυσιολογικών λειτουργιών του σώματος, με αποτέλεσμα την προσαρμογή του οργανισμού προς τις εκάστοτε συνθήκες όσον αφορά τη χημεία του περιβάλλοντος.

Σύμφωνα με μελέτες της δρος Ράτσελ Χέρτζ (RachelHerz), καθηγήτριας ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο Brown, οι διάφορες οσμές μπορούν να επηρεάσουν τη διάθεση, την απόδοση στην εργασία και γενικά την συμπεριφορά των ανθρώπων (Βάρβογλη, 2004). Αυτό συμβαίνει όχι γιατί τα διάφορα οσμικά μόρια δρουν σαν φάρμακα, αλλά με βάση την συνειρμική μάθηση, δηλαδή τη διαδικασία κατά την οποία ένα γεγονός ή ένα πράγμα συνδέεται με κάτι άλλο εξαιτίας της προηγούμενης εμπειρίας του ατόμου.

Η όσφρηση, καθώς και η γεύση, έχουν το χαρακτηριστικό να απευθύνονται κατ’ ευθείαν στη συναισθηματική σφαίρα της συνείδησης και να δημιουργούν συναισθήματα που εύκολα μπορούν να διακρίνονται σε «ευχάριστα» ή «δυσάρεστα» με πολλές και ποικίλες διαβαθμίσεις όσον αφορά την ένταση και τη χροιά τους. Είναι δε σε όλους γνωστό ότι με τις δύο αυτές αισθήσεις παρέχονται όλα σχεδόν τα απαραίτητα πληροφοριακά στοιχεία βάσει των οποίων το άτομο αποφασίζει την πρόσληψη ή την απόρριψη κάθε είδους τροφής και ποτού. Κατά συνέπεια οι δύο αυτές «χημικές» αισθήσεις αποτελούν στοιχειώδη μηχανισμό στην όλη διαδικασία της επιλογής και της λήψης τροφής.

Η «χημική» λειτουργία της όσφρησης και της γεύσης είναι πολύ περισσότερο ανεπτυγμένη σε κατώτερα ζώα, σε σύγκριση με τον άνθρωπο, και χωρίς αυτές η επιβίωση θα ήταν μάλλον αδύνατη.

Υπάρχει πλουσιότατη βιβλιογραφία σχετικά με τις ψυχολογικές επιδράσεις των αιθερίων ελαίων, που εμπλουτίζεται συνεχώς.

3.15 Οσμές και σεξουαλικότητα

Η αίσθηση της όσφρησης, που συχνά αποκαλείται «χημεία του έρωτα», συνδέεται άμεσα με την έκκριση ορμονών. Έχει παρατηρηθεί ότι οι πολύ λεπτές οσμές του ιδρώτα μπορούν να οδηγήσουν δύο γυναίκες που συγκατοικούν σε συγχρονισμό του εμμηνορροϊκού τους κύκλου. Κατά παρόμοιο τρόπο ο ακανόνιστος κύκλος των εμμήνων μιας γυναίκας εξομαλύνεται έπειτα από συγκατοίκηση της με κάποιον άνδρα.

Για να δημιουργείται έλξη με το αντίθετο φύλο η πιο συχνή και εύκολη λύση είναι η χρήση αρωμάτων, σαν μέσο έλξης. Αυτά τα αρώματα ονομάζονται συνήθως αισθησιακά. Τα αισθησιακά, λοιπόν αρώματα περιέχουν στη σύνθεσή τους ουσίες που δημιουργούν υποσυνείδητη ανάμνηση των σωματικών μας εκκρίσεων, ακόμη και απεκκρίσεων. Η αρωματοποιία, από την αρχή της ύπαρξής της μέχρι σήμερα, χρησιμοποίησε και εξακολουθεί να χρησιμοποιεί σε μικρές αναλογίες σεξουαλικές εκκρίσεις ζώων!

Οι πιο σημαντικές από τις ουσίες αυτές είναι:

Ο ζωικός μόσχος: Ο ζωικός μόσχος (αγγλ. musk, γαλ. musc) προέρχεται από τις εκκρίσεις ενός ακροποσθικού αδένα του αρσενικού Μόσχου του μοσχοφόρου (Μoschusmoschiferus) Το λάδι της μοσχογαλής: Το λάδι της μοσχογαλής (civette, civet) είναι έκκριμα ενός άγριου σαρκοβόρου ζώου της Αιθιοπίας, που ονομάζεται Nandiniabinotata (civetcat, Africanpalmcivet). Το έκκριμα αυτό προσφέρει ένα δυνατό άρωμα και ενεργεί προστατευτικά για το ζώο με τον ίδιο τρόπο που η γούνα του απωθεί τα άλλα ζώα Μια λιπαρή στερεωτική ουσία που δημιουργείται στο στομάχι της φάλαινας φυσητήρα. Η ουσία αυτή ευρίσκεται στο εμπόριο σαν ambergris, ambragrisea, ambregris ή greyamber Τα σώματα ανδρών και γυναικών εκκρίνουν κάποιες χημικές ουσίες, που ονομάζονται φερομόνες (pheromones). Ο όρος φερομόνη δημιουργήθηκε το 1959 από τους PeterKarlson και AdolfButenandt οπότε αντικατέστησαν τον μέχρι τότε χρησιμοποιούμενο όρο ectohormone (εκτορμόνη, εξωτερική ορμόνη) με τον όρο pheromone (φερομόνη). Η ετυμολογία της λέξης φερομόνη προέρχεται από τις λέξεις «φέρειν», «φέρω» (μεταφέρω) και «ορμώ» ή «ορμόνη» (ερέθισμα, διέγερση). Υπάρχουν διαφόρων κατηγοριών φερομόνες, όπως εδαφικές φερομόνες, φερομόνες συναγερμών, φερομόνες εγχυτήρων, φερομόνες ιχνών, φερομόνες φύλων κ.ά.

Οι φερομόνες φύλων παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην εύρεση ερωτικού συντρόφου σε αρκετά είδη του ζωικού βασιλείου (έντομα, ελέφαντες, ινδικά χοιρίδια κ.ά.)

Οι φερομόνες, σύμφωνα με τις υπάρχουσες έρευνες, επηρεάζουν την ερωτική συμπεριφορά ανδρών και γυναικών και καθοδηγούν/επηρεάζουν την επιλογή ή την απόρριψη ενός ερωτικού συντρόφου.

Οι φερομόνες είναι άοσμες και εντοπίζονται στο δέρμα και τις τρίχες, στον ιδρώτα και στα ούρα ανδρών και γυναικών. Παρόλον ότι είναι άοσμες γίνονται αντιληπτές από ένα υνιρινικό όργανο (vomeronasalorgan) (Τσαλίκης&Μαργέτης) όπου υπάρχει ένα χημειοευαίσθητο επιθήλιο, που υποδέχεται τα ερεθίσματα από φερομόνες και μέσω του υνιρινικού νεύρου τα διαβιβάζει στον επικουρικό οσφρητικό βολβό και από εκεί στην αμυγδαλή. Πρόκειται ουσιαστικά για «υποσυνείδητη» όσφρηση, όσφρηση, δηλαδή, που δεν γίνεται αντιληπτή συνειδητά.

Οι φερομόνες που αναδίδουν οι άνδρες ονομάζονται ανδροστένες (androstenes). Οι γυναίκες, αντίστοιχα, εκκρίνουν στο αιδοίο τους γυναικείες φερομόνες, που είναι κάποια λιπίδια γνωστά σαν κοπουλίνες (copulins).

Σε σχετικό πείραμα όταν γυναίκες εκτέθηκαν σε ανδροστένες ένιωσαν καλύτερα και οι άνδρες τους φάνηκαν ομορφότεροι! Σε άλλο πείραμα ψεκάστηκαν με ανδροστένες κάποιες θέσεις θεάτρου και οι γυναίκες, χωρίς να γνωρίζουν τίποτα για το πείραμα, επέλεξαν αυτές τις θέσεις για να καθίσουν, κάτι που απέφυγαν οι άνδρες.

Τα κυριότερα σημεία του σώματος που εκκρίνουν φερομόνες είναι:

Το πρόσωπο Οι μασχάλες Τα γεννητικά όργανα Στο εμπόριο υπάρχουν αρώματα με φερομόνες που υπόσχονται να κάνουν τους χρήστες τους εξαιρετικά ελκυστικούς (-ές) στο άλλο φύλο. Τα αρωματικά αυτά σκευάσματα στις πλείστες των περιπτώσεων στερούνται αξιοπιστίας και συχνά διακινούνται μέσω του διαδικτύου.

Σχετικά με την ύπαρξη των φερομονών υπάρχουν ισχυρές επιστημονικές μελέτες που αμφισβητούν με επιχειρήματα την ύπαρξή τους (Doty, Richard, 2010)

Τα διάφορα αιθέρια έλαια κατατάσσονται από πλευράς αισθησιακής έλξης σε αισθησιακά ή αφροδισιακά και σε αντιερωτογενή.

Τα κυριότερα αισθησιακά αιθέρια έλαια είναι:

• Ροδέλαιο
• Σανδαλόξυλο
• Γιασεμί
• Νερολί
• Ιεροβότανο
• Πατσουλί
• Βετιβέρ
• Αγγελική

Τα κυριότερα αντιερωτογενή (αντιαφροδισιακά) αιθέρια έλαια είναι:

• Λεβαντέλαιο
• Πορτοκάλι
• Γερανέλαιο
• Βασιλικός
• Περγαμόντο
• Λεμονέλαιο
• Κίτρο
• Μανταρίνι
• Πεύκο
• Κυπαρίσσι
• Μέντα
• Άρκευθος

3.16 Οσμές και εκτίμηση του βάρους και της ηλικίας Έχουν γίνει έρευνες για να εκτιμηθεί η επίδραση των διαφόρων οσμών στην υποκειμενική εκτίμηση (δηλαδή χωρίς όργανα ή άλλη πληροφόρηση) της ηλικίας και του βάρους.

Σε σχετική έρευνα για την εκτίμηση βάρους (Hirschetal. 2007) 199 άνδρες (ηλικίας 12 έως 61 ετών) εκλήθησαν να εκτιμήσουν το βάρος γυναίκας (πωλήτριας καλλυντικών) με ύψος 1,75m και βάρος 111kg. Η γυναίκα αυτή «φορούσε» για τις ανάγκες της έρευνας αυτής τρία διαφορετικά αρώματα: ένα ανθώδες-πικάντικο, ένα ανθώδες-κιτρώδες και ένα άρωμα μοσχομπίζελου - μυγκέ. Έγινε επίσης εκτίμηση του βάρους της γυναίκας αυτής και χωρίς να φοράει κανένα άρωμα (μάρτυρας).

Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνα έδειξαν ότι σε σύγκριση με την εκτίμηση χωρίς άρωμα:

Το ανθώδες-πικάντικο άρωμα μείωσε την εκτίμηση των ανδρών για το βάρος της γυναίκας κατά 1,86kg (μείωση 2,4%) Όσοι άνδρες εκτίμησαν το παραπάνω άρωμα σαν ηδονικό η εκτίμηση έδωσε μείωση του βάρους κατά 5,44kg (μείωση 7%) Τα αρώματα ανθώδες-κιτρώδες και μοσχομπίζελου - μυγκέ δε μείωσαν την εκτίμηση του βάρους! Σε άλλη έρευνα (Hirsch&Ye. 2008) ζητήθηκε από 37 άτομα (ηλικίας 13 έως 71 με μ.ό. τα 28 έτη) να εκτιμήσουν την ηλικία 20 ατόμων (ανδρών και γυναικών) από τις φωτογραφίες τους. Για την εκτίμηση αυτή ζητήθηκε από τους εκτιμητές να φορούν μαντίλια (α) χωρίς άρωμα, (β) με άρωμα σταφυλιού, (γ) με άρωμα κολοκύθας και (γ) με άρωμα γκρέιπφρουτ.

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα αρώματα σταφυλιού και κολοκύθας δεν έδειξαν σημαντική διαφορά από την πραγματική, ενώ το άρωμα γκρέιπφρουτ μείωσε την εκτίμηση της ηλικίας όλων κατά μέσον όρο 3 χρόνια. Για τις γυναίκες η μείωση έφθασε τα 5 χρόνια!

Ανδρέας Κανάς Γεωπόνος, Αρωματοθεραπευτής

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ

Ελληνική Βιβλιογραφία

• Ackerman, Diane. (2002). Η Ιστορία των Αισθήσεων. Όσφρηση. Εκδόσεις Περίπλους
• Booth, Nancy. (2001). Αρώματα και Κολόνιες. Εκδόσεις Ψύχαλου, σ 10-15
• Gibbons, Boyd. (1999). Όσφρηση. Η Αίσθηση της Μνήμης. Γαιόραμα Experiment, τ. 32/Ιούλ.-Αύγ. 1999, 3-39
• Worwood, ValerieAnn. (2001). Αρωματικός Αισθησιασμός. Αλκυών, σ. 30-38
• Davis, Patricia. (1999). Aromatherapy. An A-Z. Barnes & Noble Books, pp 278-280
• Detienne, Marcel. (2006). Οι Κήποι του Άδωνη. Εκδόσεις Πατάκη
• Dodt, Colleen. (2001). Αιθέρια έλαια. Εκδόσεις Ψύχαλου, σ. 1-7
• Frichet, Henry. (1993). Μαγικά Φυτά και Αρώματα. Εκδόσεις Γιάννης Β. Βασδέκης, σ 11-18
• Hirsch, A. R., Hoogeveen, J. R.,Busse, A. M., Allen, E. T. (2007). The effect of odour on weight perception. International Journal of Essential Oil Therapeutics, (2007) 1, 21-28
• Hirsch, A. R., Ye, Y. (2008). Effects of odour on perception of age. International Journal of Essential Oil Therapeutics, (2008) 2, 131-138
• Κανά, Μαρία. (2007). Η οσμή ως το αντικείμενο του πόθουστο «Άρωμα» του PatrickSuskid. ΆρωμαΥγείας, τ. 07/Ιαν.-Φεβ.-Μάρ 2007, 10-11
• Κανά, Μαρία. (2005). Πόσο επηρεάζουν την Ψυχολογία μας οιΟσμές. Άρωμα Υγείας. τ. 01/Ιουλ-Αύγ.Σεπ. 2005, 14-15
• Κανά, Πόπη. (2000). Αρώματα του έρωτα. Lotus, τ. 1/Ιαν. 2000, 58-60
• Παναγιώτου, Χριστιάνα. (2007). Όσφρηση και συναίσθημα. Άρωμα Υγείας, τ. 09, Ιούλ.-Αύγ.-Σεπ. 2007, 34-37
• Sdorow, Lester. 2nd ed.(1996). Ψυχολογία. Εκδόσεις Ηλιάδη. τομ. 1:97-100, τομ. 2:238-241
• Σκαφιδάς, Γιώργος. (2010). Σας τραβούν από τη…μύτη για ναψωνίσετε. Έθνος της Κυριακής, 25.07.2010, σ.41
• Σουφλερή, Ιωάννα. (1999). Τα Μυστικά της Όσφρησης. Το Βήμα της Κυριακής, 14.03.1999, Α74-Α75
• Σουφλερή, Ιωάννα. (2010). Φερομόνες. Πως κατέρρευσε ομύθος της έλξης. Το Βήμα της Κυριακής, 2.5.2010, 22-23
• Σουφλερή, Ιωάννα. (2004). Η αυτοκρατορία των αισθήσεων. Το Βήμα, Κυριακή, 10 Οκτ.2004
• Σουφλερή, Ιωάννα. (2011). Κβαντικές οσμές. Το Βήμα της Κυριακής, 29 φεβ. 2011, σ.25
• Τσακρακίδης, Βασίλης. (2008). 4ηέκδ. Βασική Ανατομική μεΚλινικό Προσανατολισμό. Εκδόσεις Βήτα, σ. 203-205

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

• Alexander, Michael. (2001). HowTheoriesofMotivationApplytoOlfractoryAromatherapy. TheInternational Journal of Aromatherapy, vol. 10, 135-151
• Alexander, Michael. (1998). Odours. Hormones & Pheromones: Their Effects on Human Sexuality. Aromatherapy Quarterly, issue 58, Autumn 1998, 29-33
• Battaglia, Salvatore. (2005). The Complete Guide toAromatherapy. The International Centre of Holistic Aromatherapy, pp 110-123
• Berwick, Ann. (1996). Aromatherapy. A Holistic Guide. Llewellyn Publications, pp 45-52
• Brougham, Christine. (1999). Fragrant Mechanisms. The International Journal of Aromatherapy, vol. 8, n. 4, 166-169
• Broughan, Christine. (2005). The Psychological Aspects ofAromatherapy. The International Journal of Aromatherapy, 15/2005, 3-6
• Buckle, Jane. (2004).Clinical Aromatherapy. Churchill Livingstone, pp 44-48, 102-115
• Burfield, Tony. (2003). TheOdour Perception of Essential Oils. Aromatherapy Today, Vo. 25 – 03.03, 33-37
• Clarke, Sue. (2003). Essential Chemistry for SafeAromatherapy. Churchill Livingstone, pp.105-109
• Damian, Peter & Kate. (1995). Aromatherapy Scent andPsyche. Healing Arts Press, pp 56-69, 110-123
• Davis, Patricia. (1999). Aromatherapy. An A-Z. Barnes & Noble Books
• Devereux, Charla. (1994). The Aromatherapy Kit. Past Times, pp 7-9
• Doty, Richard. (2010). The Great Pheromone Myth. The Johns Hopkins University Press
• Fischer-Rizzi, Susanne. (1990). Complete AromatherapyHandbook, Sterling Publishing Co. pp 25-30
• Green, Mindy. (2007). Sex and Smell – Do Women ReallyNeed Men? Naha e-journal, 2007.1, 13-14
• Hirsch, Alan – Schroder, Maryann – Gruss, Jason – Bermele, Charlene and Zagorski, Deborah. (1999). Scentsational Sex. The international Journal of Aromatherapy, vol. 9, n. 2, 75-81
• Jellinek, A. (1999). Odors and mental states. International Journal of Aromatherapy, 9(3), 115-120
• Kusmirek, Jan. (2002). The Wonder of Smell. Aromatherapy Today, Vol. 21 – 3.02, 16-19
• Kusmirek, Jan. (2002). The Power of Aroma. Aromatherapy Today, Vo. 22 – 6.02, 18-20
• Lavabre, Marcel. (1997). Aromatherapy Workbook. Healing Arts Press, pp 14-16
• Lawless, Julia. (1994). Aromatherapy and the Mind. Thorsons, pp 3-22, 77-98
• Lawless, Julia. (1997). The Complete Illustrated Guide toAromatherapy. Barnes & Noble Books, pp 42-49
• Lis-Balchin, Maria. (1995). The Chemistry & Bioactivity ofEssential Oils. Amberwood Publishing Ltd. P. 20-22
• Mailhebiau, Philippe. (1995). Portraits in Oils. Saffron Walden, pp 28-43
• Newman, Cathy. (1998). Perfume. The Science of Illusion. National Geographic, Oct. 1998, 94-119
• Price, Penny. (2010). Aromatherapy and the Emotions. Aromatherapy Today, vol. 48, Aug.2010, 10-11
• Price, Shirley & Price, Len. (2007). 3rd. ed. Aromatherapy forHealth Professionals. Churchill Livingstone, pp 199-218
• Radford, Joan. (1993). Family Aromatherapy. Foulsham, pp 35-42
• Rich, Penny. (2000). Practical Aromatherapy. Parragon Book, pp 63-68
• Rose, Jeanne. (1992). The Aromatherapy Book. North Atlantic Books, pp 271-280
• Schnaubelt, Kurt. (1998). Medical Aromatherapy. Frog, pp 19-29
• Sellar, Wanda. (1998). The sense of smell.Scentsitivity, vol. 8, n.1, spring 1998, pp 12
• Shutes, Jade. (2005). Cultivating our sense of smell. Aromatherapy journal, 14.3, winter 2005, 21-23
• Tisserand, Robert. (2001).The Art of Aromatherapy. Saffron Walden, pp 60-73
• Wildwood, Chrisie.(1994). Erotic Aromatherapy. Essential Oils forLovers. Sterling Publishing Co., pp 13-19
• Wildwood, Christine. (1997). The Book of AromatherapyBlends. Thorsons, pp 12-15
• Worwood, ValerieAnn. (1993). FragrantSensuality. BandamBooks, 15-39
• Worwood, Valerie Ann. (1996). The Fragrant Mind. Doubleday, pp 19-23, 76-78